Độc Tiểu Thanh Ký của Nguyễn Du
I. Hành trình Độc tiểu thanh ký đi đến với công chúng
Không phải là chỉ từ năm 1993, khi có ý kiến phê bình việc dịch nghĩa, dịch thơ bài Độc Tiểu Thanh ký trong sách giáo khoa Văn 10(3), thì giới nghiên cứu mới thực sự chú ý đến bài thơ này và đã tạo ra một cuộc tranh luận khá sôi nổi như Nguyễn Đăng Na đã viết. Sự thực một sự việc tương tự đã xẩy ra từ hơn nửa thế kỷ trước.
Năm 1924 trong cuốn Truyện cụ Nguyễn Du, hai tác giả là Phó bảng Phan Sĩ Bàng và Giải nguyên Lê Thước, dựa theo ý kiến của ông Nghè Nguyễn Mai, thuộc thế hệ thứ mười của dòng họ Nguyễn Tiên Điền, lần đầu tiên công bố hai câu cuối của bài này và giới thiệu là lời khẩu chiếm của Nguyễn Du trước khi mất.
Bàn về tâm sự Nguyễn Du hai ông đã viết: "Ngài là một người vẫn có tính hay sầu mà lại sinh vào buổi loạn lạc, gặp nhiều những cảnh sầu, phải làm những điều bất đắc dĩ, cho nên cái tình sầu của ngài cứ đeo đẳng mãi với cái thân thế của ngài, cho đến lúc lâm chung cũng còn chưa hết, xem như lúc ngài mất có câu khẩu chiếm như thế này thời đủ biết:
Bất tri tam bách dư niên hậu,
Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như.
(Ba trăm năm lẻ qua rồi.
Trên trần biết có còn ai khóc mình?"(4)).
Năm 1925 Phó bảng Bùi Kỷ và Trần Trọng Kim "hiệu khảo" Truyện Kiều. Lời tựa do Trần Trọng Kim viết, cũng theo chiều hướng nhận định đó: "Vì thời thế bắt buộc, khiến tiên sinh không giữ được cái nghĩa trung thần bất sự nhị quân… Bởi thế nên khi tiên sinh sắp mất có khẩu chiếm hai câu rằng:
Bất tri tam bách dư niên hậu,
Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như?"(5).
Nhà học giả Phan Văn Hùm ở miền Nam cũng tán đồng ý kiến đó: "Tính ra từ năm Gia tĩnh triều Minh (1522) đến năm Canh thìn (1820) thì sẽ sít số 300 năm. Vậy đến ngày chết Nguyễn Du vẫn mang canh cánh bên lòng Truyện Thuý Kiều mà nhớ rằng, mình khéo dư nước mắt khóc người ở 300 năm trước mình, rồi nhân đó mà liên tưởng nghĩ đến sau mình 300 năm không biết có ai khóc giùm mình như mình đã khóc Thuý Kiều chăng"(6).
Như vậy là cho đến khoảng 1924-1925 người đọc vẫn chưa tiếp cận được với toàn bộ bài Độc Tiểu Thanh ký, gồm 8 câu, mà chỉ mới biết có hai câu cuối cùng, được xem là hai câu khẩu chiếm của nhà thơ trước lúc lâm chung. Tình tiết này có vẻ cũng phù hợp với những điều mà sử sách triều Nguyễn - Đại Nam chính biên liệt truyện - ghi chép về nhà thơ: "Nguyễn Du là người ngạo nghễ tự phụ, song bề ngoài tỏ vẻ giữ gìn cung kính, mỗi lần vào chầu vua thì ra dáng sợ sệt như không biết nói năng gì… Kịp khi mắc bệnh nặng, ông không chịu uống thuốc, bảo người nhà sờ tay chân, họ nói với ông là đã lạnh cả rồi, ông bảo "tốt", nói xong thì mất, không trối lại một lời"(7).
Mãi đến năm 1941, dưới một bài báo nghiên cứu về lai lịch Truyện Kiều đăng trên tạp chí Tri tân, Đào Duy Anh đã có lời ghi chú: "Tôi vừa được xem Thanh Hiên thi tập của Nguyễn Du thì mới biết rằng hai câu ấy không phải là khẩu chiếm mà là hai câu trong bài thơ làm sau khi đọc chuyện Tiểu Thanh là một người con gái cùng ở đời Minh như Thuý Kiều, giỏi thi từ, rành âm luật, nhưng phải lấy lẽ, vì vợ cả quá ghen mà phải ở riêng, người ta xui đi lấy chồng khác không chịu, buồn rầu oán hận sinh bệnh mà chết"(8).
Tuy vậy nhà nghiên cứu văn học Kiều Thanh Quế hình như vẫn còn tiếc rẻ cái huyền thoại đẹp về thi nhân mà mình tôn sùng, nên vẫn biện bác: "Đành rằng hai câu ấy có trong Thanh Hiên thi tập nhưng biết đâu trước giờ lâm chung, Tố Như chẳng ngâm lại để than thở nỗi lòng"(9).
Đào Duy Anh lại viết bài Tam bách dư niên hậu đăng tạp chí Thanh Nghị số 22, tháng 10-1942, giới thiệu toàn bộ bài Độc Tiếu Thanh ký và nêu vấn đề "vì sao đọc chuyện Tiểu Thanh Nguyễn Du lại cảm khái đến thân mình?" và ông đã biện giải như sau: "Ta thấy đầu sách Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm tài nhân, nói về những giai nhân bạc mệnh, sau khi kể Tây Thi, Điêu Thuyền, Dương Quý Phi, thì nói về số phận bi thảm của Tiểu Thanh rất nhiều… Nguyễn Du đọc truyện Tiểu Thanh mà thương xót cho người thiếu phụ tài hoa đã hy sinh đời mình để giữ trọn trinh tiết với chồng, chứ không chịu theo